චිංගීස් අයිත්මාතොව් සහ මිඛායිලි ෂොලහොව් කියන්නේ සෝවියට් සාහිත්‍යයේ දැවැන්තයන් දෙන්නා. සාමාන්‍යය පිළිගැනීමට අනුව සෝවියට් සාහිත්‍යය (රුසියානු විප්ලවයෙන් පසු සමය) තියෙන්නේ රුසියන් සාහිත්‍යයට (විප්ලවයෙන් පෙර සමය) පසු පසින්. ඒත් ෂොලොහොව් සහ අයිත්මාතොව් රුසියානු සාහිත්‍යයේ දැවැන්තයන් එක්ක කරට කර තියන්න පුළුවන් ලේඛකයන් දෙදෙනෙක්.
ජන වර්ග සහ සංස්කෘතීන් රාශියක් සහිත විශාල රටක් වන සෝවියට් දේශයේ ප්‍රධාන සංස්කෘතික කේන්ද්‍රයන් කීපයක් දකින්න පුළුවන්. ප්‍රධාන කේන්ද්‍රය වෙන්නේ රුසියානු සංස්කෘතිය. රුසියන් සාහිත්‍යයේ දැවැන්තයන් සියල්ලම පාහේ බිහි වෙන්නේ මේ රුසියානු සංස්කෘතික කේන්ද්‍රයේ. නමුත් අයිත්මාතොව් සහ ෂොලහොව් දෙන්නම අයත් වෙන්නේ වෙනත් සුළුතර සංස්කෘතික කේන්ද්‍රයන්ට. ෂොලහොව් ගේ නිර්මාන වලට පදනම් වෙන්නේ වොල්ගා සහ දොන් ගංගා අසබඩ කොසාක් සංස්කෘතිය. අයිත්මාතොව් ගේ නිර්මාන වලට පදනම් වෙන්නේ මධ්‍යම ආසියාතික සංස්කෘතිය.
කිර්ගීස් ජාතිකයෙක් වෙන අයිත්මාතොව් උපදින්නේ 1928 කිර්ගීස් සෝවියට් සමූහාණ්ඩුවේ. ඔහුට වයස අවුරුදු 10ක් වන විට ඔහුගේ පියා ස්ටාලින් රජයේ භීෂනය යටතේ ප්‍රතිවිප්ලවවාදියෙක් ලෙස චෝදනා ලබලා මරා දැමෙනවා. ඔහුව හදා ගන්නේ ඔහුගේ මව.
කිර්ගිස් සෝවියට් සමූහාණ්ඩුව තිබුනේ සෝවියට් දේශයේ නැගෙනහිර කොනේම චීන දේශසීමාවේ. එහි වැසියන් ගෙන් බහුතරය කිර්ගීස් ජාතිකයන්. ඊට අමතරව කසාක් (කොසාක් නෙවෙයි), උස්බෙක්, තාජික් ආදී විවිධ තුර්කි සහ මොංගෝලියානු සම්භවයක් සහිත ජන වර්ග එහි වාසය කරනවා. මොවුන් බහුතරය ආගමෙන් ඉස්ලාම් භක්තිකයන්. රුසියානු විප්ලවයට පෙර ඔවුන් දැඩි සාම්ප්‍රදායික, ඉස්ලාමීය, ආසියාතික සහ පුරුෂ මූලික සංස්කෘතියක ජීවත් වුනු අය. අසුන් පිට යමින්, දඩයම් කරමින්, සංචාරක එඬේර ජීවිතයක් ගත කරන මොවුන් ගේ ජීවිතය සෝවියට් පාලනය යටතේ විශාල පෙරලියකට ලක් වෙලා සමූහ ගොවිපොළ, දුම්රිය, මහා මාර්ග, ට්‍රැක්ටර් ආදිය සහිත නවීන සමාජවාදී සමාජයක් බවට පත් වෙනවා.
අයිත්මතොව් ගේ නිර්මාන වලට පාදක වෙන්නේ මේ පෙරලිය.
ෂොලොහොව් සාහිත්‍යය නිර්මානයට එලැඹෙන්නේ 1925 දී එළිදැක්වුනු "දොන් පෙදෙසේ කතා" කෙටි කතා සංග්‍රහයත් සමඟ. දැඩි කොමියුනිස්ට් වාදියෙක් වුනු ෂොලහොව්, ස්ටාලින් වාදියෙක් නොවුනත්, ස්ටාලින් රජයේ ප්‍රසාදය දිනාගත් සාහිත්‍යය වේදියෙක්. තමා දැඩි කොමියුනිස්ට් වාදියෙක් වුනත් ෂොලොහොව් ගේ නිර්මාන සාමාන්‍යයෙන් විප්ලවයට විරුද්ධ වුනු දොන් සහ කුබාන් ප්‍රදේශ වල කොසාකයන් දිහා බලන්නේ සානුකම්පිතව. ඔහු "සෝවියට් යථාර්තවාදී" සාහිත්‍යය රීතියේ පුරෝගාමියෙක් ලෙස සැලකෙනවා. ඔහුගේ කෘතීන් සියල්ලේම මේ රීතිය දකින්න පුළුවන්.
අයිත්මාතොව් අයත් වෙන්නේ ඊට පසු පරම්පරාවට. ඔහු නිර්මානකරණයට එලැඹෙන්නේ 1956 දී. මේ වන විට සෝවියට් දේශයේ ස්ටාලින් යුගය අවසන් වෙලා කෘ‍ෂ්‍චෙව් පාලන සමයට මාරු වුන කාලය. අයිත්මාතොව් ෂොලොහොව් තරම් දැඩි මතධාරී කොමියුනිස්ට් වාදියෙක් නෙවෙයි. ඔහු සෝවියට් දේශයේ අවසන් නායක ගොර්බචොව් ගේ කිට්ටු හිතවතෙක් බව කියැවෙනවා.
අයිත්මාතොව් ගේ රීතිය ෂොලහොව් ගේ රීතියට වඩා වෙනස්. ඔහුගේ නිර්මාණ වල සංකේත බහුලයි. යථාර්තයට වඩා අදහස් ප්‍රකාශනයට තැන දෙනවා. ෂොලහොව් ගේ නවකතා වෙළුම් තුන හතර දිග දැවැන්ත නිර්මාණ වුනාට අයිත්මාතොව් ලිව්වේ කෙටිනවකථා. අයිත්මාතොව් ගේ කතා වල දෙබස් ඉතාම අඩුයි. ඒ වෙනුවට පරිසර වර්ණනා බහුලයි. අදහස් ප්‍රකාශ වෙන්නේ වචන වලට වඩා හැඟීම් සහ සංකේත හරහා. උදාහරණයකට නවීකරණය වන සමාජය ඉදිරියේ දිගහැරෙන ලෝකය සංකේතවත් කරන්නේ කිර්ගීසියානු කඳුවැටි වලට ඔබ්බෙන් ඇති විශාල පරතෙරක් නැති ස්ටෙප්ස් තණබිම් වලින්. ඒ වගේම කතාව දිගහැරෙන්නේ රූපීය විදිහකට. ඔහුගේ කතා කීපයකම කතාව කියන්නා (narrator) චිත්‍ර ශිල්පියෙක් වීම අහම්බයක් නෙවෙයි.
වර්තමානයේදී වැඩිය කතා බහට ලක් නොවුනු කරුනක් වුනත් සෝවියට් දේශයේ පාලනය ඉතා දැඩි ලෙස ස්ත්‍රී වාදියි. ඒක බටහිර රටවල ස්ත්‍රීවාදය ප්‍රචලින වෙන්න කලින් ඉඳලම තිබුණු දෙයක්. ෂොලහොව් ගේ නිර්මාණ වල ස්ත්‍රීවාදයක් දකින්න බැරි වුනත්, අයිත්මාතොව් ගේ කතා වල ඉතා ප්‍රභල ස්ත්‍රී වාදයක් දකින්න පුළුවන්. පියා නොමැතිව මව සමඟ හැදී වැඩුණු ඔහු, තමාව තනියම ඇති දැඩි කළ මවගේ දිරිය දැකීම මෙයට හේතුවක් වුනාද?
ජමිලා
අයිත්මාතොව් ජාතික කීර්තියට පත් වෙන්නේ 1958 දී ලියන ජමීලා කෙටි නවකතාවෙන්. ඔහුට පසුකාලීනව ලෙනින් ත්‍යාගය හිමිවෙන්න ප්‍රධාන නිමිත්ත වෙන්නේත් ජමීලා.
ජමීලා කතාවට පාදක වෙන්නේ දෙවෙනි ලෝක යුධ සමයේ කිර්ගීසියානු ගමක්. එහි ඉන්න තරුණ කාන්තාවක් වන ජමීලා ගේ සැමියා හමුදාවට බැඳිලා යුද්ධයට යනවා. ජමීලා, ඇගේ සැමියාගේ බාල සොසොයුරා (කිචීනේ බාලා - පොඩි මස්සිනා) සහ තුවාල ලැබූ නිසා නැවත ගමට එන තරුණ යුධ සෙබළෙක් වෙන දනියාර් ගමේ සමූහ ගොවිපොළේ වැඩ කරනවා. එහිදී දනියාර් සහ ජමීලා පෙමින් බැඳිලා ගමෙන් පිටව යනවා. ආපසු ගමට එන ජමීලාගේ සැමියා ඇතුළු සියළුම ගැමියන් ජමීලා ට තදින් දොස් කියනවා. නමුත් ජමීලා සහ දනියාර් ගේ ප්‍රේමය වර්ධනය වෙන හැටි දිගටම දකින කිචීනේ බාලා පමණක් ඔවුන්ට දොස් පවරන්නේ නෑ. අනිතිමේදී ඔහු චිත්‍ර ශිල්පය හදාරන්න ගමෙන් යනවා. ඔහුට ධෛර්‍යය ලැබෙන්නේ ජමීලා සහ දනියාර් ගේ ප්‍රේමයෙන්.
ඉතා විශිෂ්ඨ නිර්මානයක් වන මේ කතාවෙන් සංකේතවත් වෙන්නේ සාම්ප්‍රදායික සමාජය සම්ප්‍රදායේ බැමි කඩාගෙන නවීකරණය වීම. ජමීලා ගෙන් සංකේත්වත් වෙන්නේ කිර්ගීස් සමාජය. දනියාර් ගෙන් සංකේතවත් වෙන්නේ සෝවියට් ක්‍රමය. ජමීලා දනියාර් සමඟ පෙමින් බැඳෙන්නේ ඔහුගේ ගීත ඇසීමෙන්. අයිත්මාතොව් ගේ මතවාදය ඔහු දනියාර් ගේ ගීත විස්තර කරන විදිහෙන් අපිට දකින්න පුළුවන්.
"එහි වචන නොවීය. මිනිස් හදවත සම්පූර්ණයෙන්ම විදහා පෙන්වීමට ඔහුගේ ඒ ගීතය සමත් විය ..... එය කිර්ගීස් හෝ කසාක් හෝ ගීතයකට සමාන නොවීය. කිසියම් වෙනත් බසකින් ගයන ලද එම ගීතය කසාක් සහ කිර්ගීස් ජනතාවගේ ඉතාම උසස් කලාත්මක රාග මුසු වූ අනගිතම ගීතයක් විය. එය කඳුකරය හා ස්ටෙප්ස් බිම පිළිබඳ ගීතයකි. කිර්ගීසියාවේ කඳු ගැන මෙන්ම කසාක් ස්ටෙප්ස් බිම්වල අලංකාරය ගැනද එම ගීය කියා පෑවේය."
නවීකරණය වෙනුවෙන් ඉතා දැඩිව පෙනී සිටින ගමන්ම අයිත්මාතොව් කිර්ගීස් සංස්කෘතියට තමා තුළ ඇති බැඳීම සම්පූර්ණයෙන්ම අතහරින්නෙත් නෑ.
පළමු ගුරුවරයා
අයිත්මාතොව් ගේ විශිෂ්ඨතම නිර්මාණය ජමීලා වුනාට මොකක් හරි හේතුවකට ලංකාවේ වඩා ජනප්‍රිය වෙලා තියෙන්නේ ඔහු විසින් 1962 දී ලියැවුණු "පළමු ගුරුවරයා (First Teacher)" කතාව.
මේ කෘතිය දැදිගම වී. රුද්‍රිගෝ විසින් "ගුරු ගීතය" නමින් පරිවර්තනය කරලා තියෙනවා. පරිවර්තන කෘතියේ පිටුගණන, පොතේ ප්‍රමානය සහ පොතේ මිල යන සියල්ලම සැලසුම් කරලා තියෙන්නේ ප්‍රචාරක කෘතියක් විදිහට කියලා හිතන්න පුළුවන්. පොත ලංකාවේ පාඨකයන් අතර ලබලා තියෙන ජනප්‍රියත්වය අනුව ඒ සැලසුම ඉතා සාර්ථකයි කියල නිගමනය කරන්නත් පුළුවන්.
නමුත් මගේ පුද්ගලික මතය නම්, මේ කෘතියේ තේමාව අනුව නම විදිහට වඩා ගැලපෙන්නේ මුල් නිර්මාණයේ ඍජු පරිවර්තනය වන "පළමු ගුරුවරයා". ඒ වගේම මුල් කෘතියේ තේමාව ඒ ආකාරයටම ලාංකික පාඨකයා අතරට ගිහිල්ලා නෑ කියලත් හිතෙනවා.
කතාවට පාදක වෙන්නේ කිර්ගීසියාවේ ගමක්. එහි පාසලක් විවෘත කරන්න ගමෙන් බිහිවුන කීර්තිමත් විශ්ව විද්‍යාල මහාචාර්‍ය වරියක් වන අල්තිනායි ට සහ තවත් ගමෙන් බිහිවුන චිත්‍ර ශිල්පියෙක්ට ගැමියන් ආරාධනා කරනවා. අල්තීනායිට ගමට ආවට පස්සේ ගමේ ලියුම් බෙදන නූගත් මහල්ලෙක් වෙන දුයිෂෙන් ගැන අහන්න ලැබෙනවා. කැලඹීමට පත්වෙන ඇය හදිසියේ ගමෙන් පිට වෙනවා. කතාව දිගහැරෙන්නේ අල්තීනායි ඇගේ අතීතය විස්තර කරමින් චිත්‍ර ශිල්පියාට එවන ලියුමක් හරහා.
දුයිෂෙන් කියන්නේ 1924 දී තරුණ කොමියුනිස්ට් සංවිධානය (කොම්සොමෝල්) විසින් ගමේ පාසලක් පටන් ගන්න ගමට එවන තරුණයෙක්. අල්තීනායි ඔහුගේ පාසලේ සිසුවියක් වන 14 හැවිරිදි තරුණියක්. දුයිෂෙන් ගේ පාසල ගැන ගැමියන් දක්වන්නේ උදාසීන ආකල්පයක්. දුයිෂෙන්ටත් හරියට අකුරු බෑ. නමුත් ඔහු විවිධ දුෂ්කරතා මධ්‍යයේ පාසල කරගෙන යනවා. ඒ අතරේ අල්තීනායි ගේ නැන්දා ඇයව බලෙන්ම පොහොසත් එඬේරෙකුට විවාහ කර දෙනවා. එඬේරාගේ කූඩාරම වෙත එන දුයිෂෙන් ඇයව බේරගෙන වැඩිදුර අධ්‍යාපනය සඳහා නගරයට පිටත් කර හරිනවා. දුයිෂෙන් සහ අල්තීනායි අතර පවතින්නේ අප්‍රකාශිත ප්‍රේමයක්. නගරයේදී අධ්‍යාපනය ලබන අල්තීනායි මහාචාර්‍ය වරියක් බවට පත් වෙනවා. දෙවෙනි ලෝක යුධ සමයේදී හමුදාවට බැඳෙන දුයිෂෙන් යුධ පෙරමුණට යනවා. අල්තීනායි සහ දුයිෂෙන් එකිනෙකාගෙන වෙන් වෙනවා. අල්තීනායි හිතන්නේ ඔහු යුද්ධයෙන් මිය යන බව.
අල්තීනායි විවාහ වෙන අතර, ගමත් එක්ක ඇගේ සම්බන්ධකම් අඩු වෙනවා. දුයිෂෙන් යුද්ධයෙන් පසුව ගමට ඇවිත් ලියුම් බෙදන්නා සේ රැකියාව කරනවා. අල්තිනායි පාසල විවෘත කරන්න ගමට ආපසු දුයිෂෙන් තවම ජීවත් වෙන බව දැන ගන්නවා.
මේ කතාවෙන් කියැවෙන්නේ දෙවෙනි ලෝක යුද්ධයට පෙර කිර්ගීසියානු සමාජය සහ ඉන්පසු සමාජය අතර ගැටුම. දුයිෂෙන් ගෙන් සංකේතවත් වෙන්නේ කිර්ගීසියාවේ සෝවියට් ක්‍රමය ස්ථාපිත කළ දෙවෙනි ලෝක යුද්ධයට පෙර පරම්පරාව. අල්තීනායි ගෙන් සංකේතවත් වෙන්නේ දෙවෙනි ලෝක යුද්ධයට පසු ලෝක බලවතෙක් සහ අභ්‍යාවකාශය තරණය කළ නූතන සෝවියට් දේශයේ සමාජය.
ගැමියන් දුයිෂෙන් මහල්ලා ගැන "හරියට අකුරුවත් නොදැන ඉස්කෝලයක් කළ" වගේ උපහාසාත්මකව බලන අතර, මොස්කව් නුවර විශ්ව විද්‍යාලයක මහාචාර්‍ය වරියක් වන අල්තීනායි ගැන දක්වන්නේ ඉමහත් ගෞරවයක්. නමුත් අල්තීනායිව හදන්නේ දුයිෂෙන්. අකුරු නොදන්න නූගත් දුයිෂෙන් ගේ කැපවීම නොතිබුණා නම් අල්තීනායි මොස්කව් නුවර මහාචාර්‍ය වරියක් වෙනුවට එඬේරෙකුගේ බිරියක්. මේ කතාව 1962 සෝවියට් සමාජය තමාගේ අතීතය දැකපු හැටි ගැන කළ ස්වයං විවේචනයක්.
නමුත් ලංකාවේ පාඨකයා අතරට මේක ගිහින් තියෙන්නේ සමාජවාදී කැපවීම සහිත පරමාදර්ශී ගුරුවරයෙක් පිළිබඳ ආදර්ශමත් කතාවක් විදිහට. සමහරවිට ඒක පරිවර්තකයාගේ අරමුණ වෙන්න ඇති.
මේ කතාව ජමීලා තරම් විශිෂ්ඨ කෘතියක් නොවුනත්, සෑහෙන සාර්ථක නිර්මාණයක්.
